Μια συνοπτική εισαγωγή στην Ανοιχτή Πρόσβαση
από τον Peter Suber
Μετάφραση: Νάνσυ Ποντίκα

Η βιβλιογραφία ανοιχτής πρόσβασης είναι ψηφιακή, διαδυκτιακή, χωρίς κόστος, και είναι αποδεσμευμένη από την πλειοψηφία περιορισμών πνευματικών δικαιωμάτων και αδειοδότησης. Αυτό που την κάνει εφικτή είναι το διαδύκτιο και η συγκατάθεση του συγγραφέα ή κατόχου των πνευματικών δικαιωμάτων.

Στους περισσότερους επιστημονικούς κλάδους, τα επιστημονικά περιοδικά δεν πληρώνουν τους συγγραφείς, οι οποίοι μπορούν να δώσουν τη συγκατάθεση τους για ανοιχτή πρόσβαση χωρίς να χάνουν έσοδα. Από αυτήν την άποψη οι ακαδημαϊκοί και οι επιστήμονες βρίσκονται σε πολύ διαφορετική θέση από τους περισσότερους μουσικούς και δημιουργούς ταινιών, και οι αντιπαραθέσεις για ανοιχτή πρόσβαση στη μουσική και τον κινηματογράφο δε σχετίζονται με την ερευνητική βιβλιογραφία.

Η ανοιχτή πρόσβαση είναι ολοκληρωτικά συμβατή με την αξιολόγηση συναδέλφων (peer review), και όλες οι μεγάλες πρωτοβουλίες για ανοιχτή πρόσβαση σε επιστημονική και ακαδημαϊκή βιβλιογραφία επισημαίνουν τη σημαντικότητά της. Όπως ακριβώς οι συγγραφείς άρθρων επιστημονικών περιοδικών δωρίζουν την εργασία τους, το ίδιο κάνουν και οι περισσότεροι συντάκτες επιστημονικών περιοδικών και κριτές όταν συμμετέχουν στην αξιολόγηση συναδέλφων.

Η παραγωγή βιβλιογραφίας ανοιχτής πρόσβασης δεν είναι δωρεάν, αν και το κόστος είναι πολύ πιο μικρό από τη συμβατική εκδιδόμενη βιβλιογραφία. Το ερώτημα δεν είναι αν η επιστημονική βιβλιογραφία θα μπορούσε να είναι δωρεάν, αλλά αν υπάρχουν καλύτεροι τρόποι για να καλυφθεί το κόστος από το να χρεώνονται οι αναγνώστες και να δημιουργούνται εμπόδια πρόσβασης. Τα διάφορα επιχειρησιακά μοντέλα που καλύπτουν το κόστος εξαρτώνται από τον τρόπο διανομής της βιβλιογραφίας ανοιχτής πρόσβασης.

Υπάρχουν δυο διαφορετικά μέσα διανομής άρθρων ανοιχτής πρόσβασης: τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης και τα αρχεία ή αποθετήρια ανοιχτής πρόσβασης.

• Τα αρχεία ή αποθετήρια ανοιχτής πρόσβασης δεν κάνουν αξιολόγηση, απλά διαθέτουν τα περιεχόμενά τους ελεύθερα στον κόσμο. Περιέχουν κυρίως μη αξιολογούμενες προδημοσιεύσεις (preprints), αξιολογούμενες μεταδημοσιεύσεις (postprints) ή και τα δύο. Τα αρχεία μπορούν να ανήκουν σε ιδρύματα, όπως πανεπιστήμια ή εργαστήρια, ή σε κλάδους, όπως η φυσική και τα οικονομικά. Οι συγγραφείς μπορούν να αρχειοθετήσουν τις προδημοσιεύσεις τους χωρίς να λάβουν έγκριση από κάποιον, και η πλειοψηφία των επιστημονικών περιοδικών ήδη επιτρέπουν τους συγγραφείς να αρχειοθετούν τις μεταδημοσιεύσεις τους. Όταν τα αρχεία είναι συμβατά με το πρωτόκολο συγκομιδής μεταδεδομένων (metadata harvesting protocol) της Πρωτοβουλίας Ελεύθερων Αρχείων (Open Archives Initiative- ΟΑΙ) τότε είναι συμβατά μεταξύ τους και οι χρήστες μπορούν να βρούνε το περιεχόμενό τους χωρίς να γνωρίζουν ποιά αρχεία υπάρχουν, που βρίσκονται και τι περιέχουν. Υπάρχει ένα λογισμικό ανοιχτού κώδικα που επιτρέπει τη δημιουργία και διατήρηση αρχείων συμβατών με τη Πρωτοβουλία Ελεύθερων Αρχείων και χρησιμοποιείται παγκοσμίως.

• Τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης κάνουν αξιολόγηση συναδέλφων και μετά διαθέτουν τα αξιολογούμενα περιεχόμενα ελεύθερα στον κόσμο. Τα έξοδά τους συγκαταλέγονται στην αξιολόγηση, την προετοιμασία του χειρογράφου, και το χώρο που καταλαμβάνουν στο διακομιστή (server). Τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης πληρώνουν τα έξοδά τους όπως η τηλεόραση και οι ραδιοφωνικοί σταθμοί: αυτοί που έχουν κάποιο ώφελος από τη διάδοση του περιεχομένου καλύπτουν εκ των προτέρων το κόστος παραγωγής, ώστε η πρόσβαση να είναι χωρίς κόστος σε όσους είναι εφοδιασμένοι με το σωστό εξοπλισμό. Αυτό σημαίνει πως μερικές φορές το κόστος των περιοδικών καλύπτεται από το πανεπιστήμιο ή την επαγγελματική κοινότητα που τα φιλοξενεί. Άλλες φορές αυτό σημαίνει ότι τα περιοδικά χρεώνουν κάποιο κόστος στα άρθρα που έχουν γίνει αποδεκτά, το οποίο καλύπτεται είτε από το συγγραφέα είτε από το χορηγό του (εργοδότη, χρηματοδότη). Τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης που χρεώνουν αυτό το κόστος συνήθως το αποσύρουν σε περιπτώσεις οικονομικής δυσχέριας. Τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης, όπου το κόστος καλύπτεται από ιδρύματα, συνήθως δε χρεώνουν αυτό το κόστος. Τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης μπορούν να χρειαστούν λιγότερη χρηματική κάλυψη ή να χρεώνουν μικρότερο κόστος αν έχουν εισόδημα από άλλες εκδόσεις, διαφημίσεις, συμπληρώματα ή βοηθητικές υπηρεσίες. Μερικά ινστιτούτα και συμπραξίες λαμβάνουν εκτπώσεις. Μερικοί εκδότες περιοδικών ανοιχτής πρόσβασης αποσύρουν το κόστος για όλους τους ερευνητές που σχετίζονται με ινστιτούτα που έχουν πληρώσει ετήσια συνδρομή. Υπάρχοuν πολλοί διαφορετικοί τρόποι για να καλυφθεί το κόστος ενός αξιολογημένου περιοδικού ανοιχτής πρόσβασης, και δεν έχουμε εξαντλήσει ακόμα την εφευρηματικότητα και φαντασία μας.

Για μια πιο εκτεταμένη εισαγωγή, με συνδέσμους για επιπλέον ανάγνωση, δείτε το τμήμα Open Access Overview (στα αγγλικά) http://www.earlham.edu/~peters/fos/overview.htm.

Εμφανίστηκε διαδυκτιακά πρώτη φορά: Δεκέμβριος 29, 2004. Μεταφράστηκε: Σεπτέμβριος 2010.

Αυτή η εισαγωγή είναι διαθέσημη στις ακόλουθες γλώσσες: Αζέρι, Μπάνγκλα, Καταλανικά, Κινέζικα, Τσέχικα, Ολλανδικά, Γαλλικά, Γερμανικά, Ουγγρικά, Ιταλικά, Ιαπωνικά, Πορτογαλικά, Ρουμανικά, Σλοβένικα, Ισπανικά, Tουρκικά, και Ουκρανικά.

Ο συγγραφέας δέχεται προτάσεις και για άλλες μεταφράσεις.

Πρωτότυπο κείμενο: A Very Brief Introduction to Open Access.

Peter Suber
Open Access Project Director, Public Knowledge
Research Professor of Philosophy, Earlham College
Senior Researcher, SPARC
peters@earlham.edu

Αυτό είναι ένα έγγραφο ανοιχτής πρόσβασης.